नाग पञ्चमी नेपाली हिन्दू धर्ममा मनाइने एक महत्वपूर्ण चाड हो। यो चाडमा नागहरूको पूजा गरी मनाइन्छ, जसले नागहरूको संरक्षण गर्ने विश्वास गर्दछ। प्रत्येक वर्ष श्रावण शुक्ल पक्षको पञ्चमी तिथिमा नाग पञ्चमी मनाइन्छ। यस दिन नागहरूको आशीर्वाद लिनको लागि घर, मन्दिर र विशेष रूपमा नागस्थानहरूमा पूजा गरिन्छ। यस दिनमा नागको साथै नाग धारण गर्ने भगवान भोलेनाथको पूजा आराधना पनि गरिन्छ। नाग पञ्चमीको इतिहास
नाग पञ्चमीको उत्पत्ति धेरै प्राचीन हिन्दू ग्रन्थहरूमा उल्लेख गरिएको छ। यो चाड विशेष गरी महाभारत र पुराणहरूको कथासँग सम्बन्धित छ। पौराणिक कथन अनुसार, जनमेजय राजाले नागवंशीहरू विरुद्ध ठूलो यज्ञको आयोजना गरेका थिए। यस यज्ञमा अनगिन्ती नागहरू बलि भएका थिए, तर अन्तमा अस्तिक मुनिको हस्तक्षेपले यस यज्ञलाई रोक्न सकियो। जनमेजयले आफ्नो गल्तीको प्रायश्चित गर्न र नागहरूको आशीर्वाद प्राप्त गर्न नाग पञ्चमी मनाउन थाले, जुन पछि जनमानसमा एक परम्परा बन्यो।
नाग पञ्चमीको व्युत्पत्ति"नाग" शब्द संस्कृत भाषामा सर्पलाई जनाउँछ। "पञ्चमी" भनेको नेपाली पात्रोको अनुसार प्रत्येक महिनाको पञ्चमी तिथिलाई जनाउँछ। यसरी नाग पञ्चमीको शाब्दिक अर्थ हुन्छ, सर्पहरूको पूजा गरिने पञ्चमी तिथि। यो चाड विशेष गरी नागहरूको पूजा गरिने भएकोले यसलाई नाग पञ्चमी भनिएको हो।
नेपालको विभिन्न भागमा नाग पञ्चमीको अलग-अलग परम्परा र रीतिथिति छन्। विशेष गरी काठमाडौं उपत्यकामा यो चाड विशेष महत्त्वका साथ मनाइन्छ। उपत्यकाका नागस्थानहरूमा विशेष पूजा आयोजना गरिन्छ, जस्तै पाटनको तौमढी टोलको नागपोखरी, काठमाडौँको कीर्तिपुरको नागपोखरी, र भक्तपुरको सिद्द पोखरी।
नागको सांस्कृतिक महत्वनेपाली समाजमा नागलाई जलको देवता मानिन्छ। विशेष गरी किसानहरूले नागलाई आफ्नो खेतबारीको रक्षक मान्छन्। वर्षाको समयमा नागहरूको पूजा गरी खेतबारीमा राम्रो पानीको स्रोत प्राप्त हुने विश्वास छ। साथै, नाग पञ्चमीमा घरको ढोकामा नागको तस्बिर टाँस्ने परम्परा पनि छ। यसले घरमा नागको रक्षा गराउने विश्वास छ।
नाग पञ्चमीको धार्मिक विधिनाग पञ्चमीको दिन सर्पको तस्बिर वा मूर्ति घरको मूल ढोकामा राखेर पूजा गरिन्छ। विशेष गरी नाग देवतालाई दही, दूध, अक्षता, केरा, मिठाइ, फूल, दीप, चन्दन आदि चढाएर पूजा गरिन्छ । पूजापछि नागको तस्बिरलाई तामा वा पित्तलको धातुले बनाइएको थालीमा राखेर घरको मूल ढोकामा टाँसिन्छ। यसले घरमा सर्पको आतङ्क नहुने र नागको आशीर्वाद प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ।
.jpg)
नाग पञ्चमीको आधुनिक महत्व
आजकाल नाग पञ्चमी केवल धार्मिक चाड मात्र नभई पर्यावरण संरक्षणसँग पनि जोडिएको छ। सर्पहरूको संरक्षण गर्ने र तिनको पर्यावरणीय भूमिकालाई सम्मान गर्ने चाडको रूपमा यसलाई लिन थालिएको छ। नेपाली समाजमा यसले सांस्कृतिक विविधता, धार्मिक सहिष्णुता, र पर्यावरणीय चेतनाको प्रवर्द्धन गर्दछ।